بورس كالا ، بازار متشكل و منسجمی است كه تعداد زیادی از عرضه‌كنندگان، كالای خود را عرضه و كالای مربوطه پس از بررسی‌های كارشناسی و قیمت‌گذاری توسط كارشناسان آن بازار، به خریداران عرضه می‌شود. در این بورس‌ها، معمولاً كالاهای خام و فرآوری‌نشده مانند فلزات، پنبه، گندم، برنج داد و ستد میشوند. یكی از مزایای بورس كالا، حضور نهادهای نظارتی و تنظیم‌گری است كه تمامی تولیدكنندگان، مصرف‌كنندگان و تجار كالا با حضور این نهادها، از مزایای مترتب بر قوانین و مقررات حاكم بر بورس برخوردار میشوند.
كسانی هستند كه می‌خواهند از ریسك نوسان قیمتها در امان باشند و در بورسهای كالا، به عنوان خطرپوش شناخته میشوند، مانند تولیدكنندگان كالا، مصرف‌كنندگان عمده
بر خلاف گروه اول كسانی هستند كه از نوسانات قیمت استفاده كرده و سود خود را حداكثر می‌كنند. در بورسهای كالا، این گروه با نام سوداگران معرفی میشوند.
بررسی روند پیدایش و تكامل بورسهای كالا در جهان حاكی از آن است كه ظهور و بسط فعالیت های این گونه بازارها در عرصه اقتصاد كشورها از قرن 19 به بعد در پی پاسخ گویی به برخی از نیازمندی های اقتصادی و در بسیاری موارد رفع برخی تنگناها و موانع در بازار كالاها بوده است. به عبارت دیگر ، وجود برخی مشكلات در بازار كالا ( چه در بخش عرضه ، تقاضا و چه در بخش توزیع) و به تبع آن نوسانات قیمت كالاها و همچنین برخی از نارسایی ها و ناکارآمدی های بازارهای سنتی از یك طرف و مزایا و منافع ایجاد و راه اندازی بورسهای كالا و توانمندی آنها در رفع مشكلات فوق الذكر از طرف دیگر، مهمترین انگیزه و عواملی هستند كه موجب پدیدار شدن بورس های کالا در صحنه اقتصاد كشورهای مختلف گشته اند. نارسایی های بازار سنتی در شکل های نوسانات کاذب و عدم شفافیت در کشف قیمت و فقدان تضمین های لازم برای معامله گران از مهمترین دلایل راه اندازی بورس های کالایی در کشورهای جهان بوده است. در چنین شرایطی راه اندازی بورس های کالایی و به تبع آن، استفاده از ابزارهای مشتقه به ایجاد یك نظام سازمان یافته داد و ستد و توزیع كالاها در كشور های مختلف منجر شده و راه ورود به بازارهای جهانی را برای کشورها تسهیل نموده است .
از این رو هم اکنون صد ها بورس کالایی مدرن در سراسر جهان دایر می باشد که از قدیمی ترین آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
بازار محصولات صنعتی و كشاورزی در ایران همواره با محدودیت ها و دشواری های ساختاری زیادی روبرو بوده و بخش عمده ای از این مشكلات مربوط به عدم استفاده از ابزارهای نوین اقتصادی و ساختار نامناسب و ناكارآمدی بازار می باشد كه با وجود تلاش های بسیار انجام شده توسط دولت محترم طی 2 دهه اخیر در جهت اصلاح این ساختار ، اما شاهد عدم بازدهی مناسب و حصول نتایج مورد انتظار در این بخش بوده ایم به گونه ای که علی رغم صرف هزینه های بسیار توسط دولت برای تنظیم بازار و تعیین قیمت نهاده ها و محصولات، اما در بخش تولید و توزیع و در پی آن مصرف کنندگان همواره با مشکلات فراوانی روبرو بوده اند که مهمترین این مشکلات را می توان به شرح ذیل خلاصه نمود:
نیاز به ایجاد بازاری متشکل و سازمان یافته برای تقابل آزاد عرضه و تقاضا و دستیابی به اثرات مثبت این مهم در اقتصاد تولید و مصرف، دولت و مجلس شورای اسلامی را بر آن داشت تا بستر قانونی لازم جهت تاسیس و راه اندازی بورسهای کالایی را در ایران فراهم سازند. در این راستا با تصویب بند (ج) ماده (95) قانون برنامه سوم و بند (الف) قانون برنامه چهارم، شورای عالی بورس موظف به تشکیل و گسترش بورسهای کالایی در ایران گردید. در پی این امر، بورس فلزات در شهریور ماه سال82 به عنوان اولین بورس کالای کشور فعالیت خود را آغاز کرد و پس از آن نیز بورس کالای کشاورزی در شهریور ماه سال 83 شروع به فعالیت نمود.
سپس بر اساس مصوبه شورای عالی بورس و قانون جدید بازار اوراق بهادار، در آذر ماه سال 85 موجبات تشکیل شرکت بورس کالای ایران با ادغام بورس فلزات و کشاورزی فراهم شد و پس از پذیره نویسی و برگزاری مجمع عمومی، شرکت بورس کالای ایران از ابتدای مهر ماه سال 86 فعالیت خود را آغاز کرد. بدین ترتیب، هم اکنون بورس کالای ایران با تجربه ای بیش از 4 سال، به داد و ستد انواع محصولات صنعتی و کشاورزی در قالب معاملات نقد، نسیه و سلف مشغول است و راه اندازی معاملات ابزارهای مشتقه از جمله قراردادهای آتی را در برنامه های توسعه ای خود دارد.
از آن جایی که بورس های کالا به عنوان نهادهایی سازمان یافته جهت داد و ستد قانونمند و نیز توسعه بازار سرمایه و بخش های مختلف اقتصادی به شمار می روند، لذا نتایج عملکرد آنها می تواند تاثیرات بسیار مثبتی در مناسبات تولید، توزیع ، مصرف و در نتیجه افزایش رفاه اقتصادی جوامع به دنبال داشته باشد؛ چرا که بورس کالا تجلی گاه خواسته های تولیدکنندگان و مصرف کنندگان است و در این بازار است که همه فعالان بازار، نیازهای خود را در یک فضای رقابتی، شفاف و قانونمند مطرح می کنند. از مهمترین اهداف و اثرات بورس کالا می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
ارکان شرکت بورس کالای ایران ( سهامی عام ) عبارتند از:
شرکت توسط هیات مدیره ای غیر موظف مرکب از هفت شخص که توسط مجمع عمومی عادی با توجه به اساسنامه، قانون تجارت و مقررات برای مدت دو سال انتخاب می شوند، اداره می شود. هم اکنون نمایندگان اشخاص حقوقی ذیل ،اعضای هیات مدیره شرکت بورس کالای ایران را تشکیل می دهند:
هیات مدیره باید یک نفر شخص حقیقی را خارج از اعضای هیات مدیره، به عنوان مدیر عامل شرکت به مدت دو سال برگزیند.
1-1- مراجعه به یک کارگزار بورس جهت اخذ کد معاملاتی بورس کالا (لیست کارگزاران در سایت بورس کالا، سربرگ ذینفعان، قسمت کارگزارن، کارگزاران فعال، موجود است. این لیست به ترتیب حروف الفا تهیه شده است)
1-2- تهیه و ارسال مدارک طبق لیست ذیل به کارگزار
1-3- صدور کد بورسی در صورت کامل بودن مدارک
1-4- معرفی حساب وکالتی توسط مشتری به کارگزار
1-5- واریز مبلغ پیش پرداخت به حساب وکالتی تا ساعت اعلام شده توسط کارگزار جهت پیش پرداخت شرکت در تالار کالای مورد نظر
1-6- تسویه معامله در صورت موفقیت در خرید تا زمان اعلامی توسط کارگزار
1-7- پیگیری جهت اخذ حواله و تحویل کالا
نکته 1 : مشتریان گرامی باید در تمامی مراحل خرید با کارگزار خود مشورت نموده و از تماس یا مراجعه حضوری به بورس خودداری نمایند
نکته 2: برخی کالاها نیاز به اخذ مجوز از مراجع مربوطه دارند. بطور مثال کالاهای تولیدی پتروشیمی ها و برخی کالاهای دیگر نیاز به ثبت نام مشتری در سامانه بهین یاب وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) و تائید و ارسال سهمیه به بورس توسط بهین یاب دارند. برخی کالاها نیز نیاز به پروانه بهره برداری، گواهی استاندارد اجباری و یا معرفی توسط وزارت صمت یا سایر ارگان ها دارند.
نکته 3: در مورد برخی شرکت ها نیاز به استعلام و یا تائیدیه از برخی مراجع وجود دارد
الف- مدارک مورد نیاز برای مشتریان حقیقی:
ب- مدارک مورد نیاز برای مشتریان حقوقی:
ج- مدارک مورد نیاز برای مشتریان خارجی
نکته: اگر کشور غیر انگلیسی زبان باشد، بایستی مدارک به زبان فارسی و یا انگلیسی ترجمه شده باشند.
د- مدارک مورد نیاز برای مشتریان عمومی/دولتی/نظامی
نکات عمومی در خصوص کیفیت مدارک و فرایند صدور کد:
در سایت بورس کالا به نشانی : www.ime.co.ir و در بخش ذینفعان
برخی کالاها نیاز به اخذ مجوز از مراجع مربوطه دارند. بطور مثال کالاهای تولیدی پتروشیمی ها و برخی کالاهای دیگر نیاز به ثبت نام مشتری در سامانه بهین یاب وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) و تائید و ارسال سهمیه به بورس توسط بهین یاب دارند. برخی کالاها نیز نیاز به پروانه بهره برداری، گواهی استاندارد اجباری و یا معرفی توسط وزارت صمت یا سایر ارگان ها دارند. جهت اطلاع از شرایط خرید کالا با کارگزار خود تماس بگیرید.
5-1- مراجعه به یک کارگزار بورس جهت اخذ کد معاملاتی بورس کالا (لیست کارگزاران در سایت بورس کالا، سربرگ ذینفعان، قسمت کارگزارن، کارگزاران فعال، موجود است. این لیست به ترتیب حروف الفا تهیه شده است)
5-2- افتتاح حساب دراختیار و شخصی در یکی از بانک های معرفی شده توسط کارگزار
5-3- تکمیل فرم ها، امضای بیانیه ریسک، تهیه و ارسال مدارک طبق لیست اعلامی کارگزار
5-4- صدور کد بورسی در صورت کامل بودن مدارک
5-5- هماهنگی با کارگزار جهت ایجاد موقعیت خرید یا فروش
ابتدا مشتری به یک کارگزار مراجعه نموده و شناسه ملی خود را جهت چک نمودن وجود کد بورسی اعلام می نماید کارگزار بعد از استعلام وضعیت کد لیست مدارک مورد نیاز جهت اخذ کد یا فعالسازی کد ( حسب مورد) را به مشتری اعلام مینماید. بعد از تهیه و ارسال مدارک به کارگزار و بررسی مدارک توسط واحد پذیرش مشتریان، در صورت تکمیل بودن مدارک کد بورسی جدید صادر یا کد بورسی قدیمی مشتری فعال می شود. نکته: در مورد برخی شرکت ها نیاز به استعلام و یا تائیدیه از برخی مراجع وجود دارد
مهلت تسویه قراردادهای داخلی 3 روز کاری بعد از روز انجام معامله می‌باشد و بعد از این مهلت، خریدار می‌تواند با پرداخت جریمه تأخیر با ضریب 0.0025 ارزش معامله بصورت روزشمار و حداکثر تا 7 روز تقویمی قرارداد را تسویه نماید. ولی مهلت تسویه قراردادهای صادراتی درصورتیکه نوع تسویه نقدی باشد، 5 روز کاری بعد از روز انجام معامله و درصورتیکه نوع تسویه اعتباری باشد 10 روز کاری بعد از روز انجام معامله می‌باشد. همچنین در قراردادهای صادراتی، خریدار می‌تواند حداکثر تا 10 روز تقویمی پس از مهلت تسویه ضمن پرداخت جریمه تأخیر با ضریب مذکور ( بصورت روزشمار ) اقدام به تسویه قرارداد خود نماید. بدیهی است در هر دو مورد درصورت عدم تسویه در مهلت مقرر (مهلت تسویه و مهلت تسویه با پرداخت جریمه) قرارداد مورد نظر با پرداخت هزینه های مربوطه فسخ می‌گردد.
تسویه در اتاق پایاپای طبق دستورالعمل به دو صورت نقدی و اعتباری امکان پذیر می باشد. در تسویه نقدی طبق بند 1ماده 13 دستورالعمل تسویه و پایاپای خریدار مکلف است ظرف مهلت مقرر(حداکثر سه روزکاری)، وجه قرارداد را با احتساب کارمزد دوطرف به حساب تسویه واریز نماید ولی در تسویه اعتباری، سند تسویه اعتباری طبق فرمت شرکت، پس از تأیید فروشنده، کارگزار فروشنده و کارگزار خریدار و به همراه سایر مستندات توسط کارگزار خریدار به اتاق پایاپای ارایه می شود. در سند تسویه اعتباری، فروشنده به دریافت ثمن معامله اقرار می کند و صرفاً خریدار کارمزد دو طرف را به حساب تسویه واریز مینماید.
شرکت های کارگزاری پس از اخذ مجوز سازمان بورس و اوراق بهادار در هریک از رینگ های مربوطه (کشاورزی، صنعتی و معدنی، پتروشیمی فرآورده های نفتی) مکلفند قبل از انجام معامله نسبت به ارائه تضامین ثابت طبق ضوابط و مصوبات هیأت مدیره شرکت اقدام نمایند.
تمامی شرکت های عرضه کننده پس از طی نمودن فرآیند پذیرش کالا و قبل از عرضه بایستی طبق دستورالعمل تسویه و پایاپای نسبت به ارائه تضامین حسب نظر شرکت سپرده گذاری نظیر ضمانتهای بانکی بدون قید و شرط، نگهداری وجه، اوراق مشارکت و یا سهام قابل توثیق اقدام نماید.
درخصوص قراردادهای داخلی، خریدار مکلف است 5% ارزش معامله و درخصوص قراردادهای صادراتی 2.5% ارزش معامله را به عنوان خسارت انفساخ به اضافه کارمزد طرفین قرارداد، واریز نماید. درحال حاضر ارزش و مبلغ هر قرارداد، کارمزد های مربوطه، جریمه تأخیر و خسارت انفساخ (حسب شمول) براساس کد شناسه که دربرگیرنده مشخصات هر جزء قرارداد می باشد، به حساب عملیاتی واریز می شود.
پس از تسویه قرارداد فروشنده مکلف است کالای موضوع قرارداد را حداکثر طبق مهلت تعیین شده در ماده 19 دستورالعمل تسویه و پایاپای، تحویل نماید.
جدول شماره 1 کارمزد کلیه کالاها به غیر از کالاهای گروه کشاورزی (مبالغ به ریال)
| عنوان | ضریب (سهم خریدار) | سقف مبلغ(سهم خریدار) | ضریب (سهم فروشنده | سقف مبلغ (سهم فروشنده) | ضریب کل (سهم دوسر) | سقف مبلغ(سهم دوسر) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| کارمزد سازمان بورس | 0,00032 | 80,000,000 | 0,00048 | 120,000,000 | 0,0008 | 200،000،000 |
| کارمزد شرکت بورس کالا | 0,0005 | 100,000,000 | 0,0005 | 100,000,000 | 0,001 | 200،000،000 |
| کارمزد کارگزار | 0,0018 | 100,000,000 | 0,0018 | 100,000,000 | 0,0036 | 200،000،000 |
| جمع | 0,00262 | 280,000,000 | 0,00278 | 320,000,000 | 0,0054 | 600،000،000 |
جدول شماره 2 کارمزد کالاهای گروه کشاورزی (مبالغ به ریال)
| عنوان | ضریب (سهم خریدار) | سقف مبلغ(سهم خریدار) | ضریب (سهم فروشنده | سقف مبلغ (سهم فروشنده) | ضریب کل (سهم دوسر) | سقف مبلغ(سهم دوسر) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| کارمزد سازمان بورس | 0,00032 | 80,000,000 | 0,00048 | 120,000,000 | 0,0008 | 200،000،000 |
| کارمزد شرکت بورس کالا | 0,0005 | 100,000,000 | 0,0005 | 100,000,000 | 0,001 | 200،000،000 |
| کارمزد کارگزار | 0.00225 | 100,000,000 | 0,00225 | 100,000,000 | 0,0045 | 200،000،000 |
| جمع | 0,00307 | 280,000,000 | 0,00323 | 320,000,000 | 0,0063 | 600،000،000 |
اعلام عرضه های داخلی یک روز کاری قبل و درخصوص قراردادهای صادراتی سه روز کاری قبل تعیین شده است.
